Spotkanie z historią
23 listopada słuchacze Uniwersytetu Trzeciego Wieku spotkali się z dyrektorem Muzeum Regionalnego im. dra Janusza Petera, Eugeniuszem Hanejko, autorem jednego z rozdziałów wydanej niedawno monografii miasta, który wygłosił wykład pt. "Struktury i funkcjonowanie władz Tomaszowa w okresie XVII i XVIII wieku".
Na wstępie spotkania Eugeniusz Hanejko omówił rozwój sieci osadniczej prowadzonej przez Ordynację Zamojską w dobie Polski Starożytnej, uzasadniając przy tym ewidentną korzyść z lokacji Tomaszowa na szlaku handlowym Warszawa - Lublin - Zamość - Lwów do Turcji i Mołdawii. Szlak, na którym został zlokalizowany Tomaszów, wykazywał ożywiony ruch - przejeżdżali tędy liczni kupcy z towarami, podróżnicy, niejednokrotnie orszaki monarsze, poselstwa, jak i często oddziały wojskowe. Ordynacja, posiadając prawa zwierzchnie nad Tomaszowem jako właściciel miasta i okolicznych terenów, decydowała w sposób zasadniczy o bardzo wielu szczegółowych sprawach i problemach dotyczących mieszczan, którzy byli właściwie tylko użytkownikami dziedziczonych działek i nieruchomości. Posiadali do nich ograniczone prawa, bo np. na ich sprzedaż musiała wyrazić zgodę Ordynacja. Wykładowca zwrócił uwagę, że już od początku założenia miasta na prawie magdeburskim jego mieszkańcy stanowili konglomerat etniczny, składający się z ludności polskiej, ruskiej i żydowskiej. Wśród tomaszowskich mieszczan istniały duże różnice pod względem zamożności, stąd też podział na warstwy: najbogatszą - patrycjatu w liczbie kilkudziesięciu rodzin, najbardziej liczebne pospólstwo i najuboższy plebs, który nie posiadał pełni praw miejskich ani obywatelskich. Władzę w mieście w tym okresie sprawowali z zasady przedstawiciele warstwy najbogatszej, dzierżąc stanowiska wójtów, burmistrzów, deputatów, rajców i pisarzy. Ponieważ miasto Tomaszów było miastem prywatnym, tryb powoływania władz jak i ich funkcjonowanie było uzależnione od Ordynacji i jej urzędników jak dzierżawca, ekonom generalny, podstarości urzędujący w Wieprzowym Jeziorze, gdzie mieściła się siedziba klucza tomaszowskiego, a także leśniczy generalny z siedzibą w Rogóźnie oraz delegat ordynacji uczestniczący w wyborach władz, który posiadał szerokie kompetencje. Delegat przybywał na elekcję władz miasta zwykle na początku roku kalendarzowego i po dokonaniu rozliczenia finansowego poprzedniego roku samodzielnie wyznaczał wójta Tomaszowa i dwu burmistrzów, zaś pozostałych dwu wybierali mieszczanie z udziałem pospólstwa. Po dokonaniu wyboru burmistrzów delegat przekazywał jednemu z nich pieczęć miejską jako oznakę władzy oraz finanse i dokumenty, a w tym przywileje. Burmistrzowie sprawowali władzę po jednym miesiącu kolejno po sobie przez okres roku. Po wyborze wójta i burmistrzów delegat Ordynacji w porozumieniu z nimi wybierali 7 ławników, przy czym jeden z nich wyznaczany był na landwójta. Następnie zaś wybierano deputata reprezentującego miasto w Trybunale Zamojskim oraz pisarza wspólnego dla rady miejskiej i ławy, szafarza odpowiedzialnego za miejskie finanse, zbieranie i rozliczanie podatków, a także dwu extaktorów wspomagających szafarza i setników. Po przeprowadzeniu wyborów władz miasta delegat Ordynacji przyjmował i rozpatrywał skargi rajców i pospólstwa, a następnie wydawał szereg poleceń pod adresem władz do wykonania np. dot. naprawy mostów, dróg, wałów itp., jak i w innych sprawach publicznych. Po upływie kilku dni od wyborów władz miasta następowały wybory w cechach rzemieślniczych. Jak zauważył prelegent, w okresach wojen i zamętu społecznego zdarzało się, że wybory w Tomaszowie nie były przeprowadzane nawet przez osiem lat. Przez jakiś czas wybory władz miejskich odbywały się w ratuszu, ale po jego spaleniu przez Kozaków, miały miejsce w domu wójta lub w wynajętym pomieszczeniu. Warto zauważyć, że pieczęć miejską, wszelkiego rodzaju dokumenty, przywileje i kasę przechowywano w specjalnie wykonanej do tego celu skrzynce przekazywanej przez burmistrza kończącego swą miesięczną kadencję następnemu. Jak wynika z zachowanych dokumentów archiwalnych, znany jest z XVII wieku wielokrotnie wybierany i pełniący stanowisko wójta tomaszowskiego Łukasz Rachański, absolwent Akademii Zamojskiej, zaś z burmistrzów - Franciszek Czerwiński, zwany także rezydentem lub w XVIII w. prezydentem. Po przedstawieniu trybu wyborów władz Tomaszowa prelegent zarysował ich uprawnienia. Rada miejska sprawowała funkcje administracyjno-sądownicze, gospodarcze, finansowe oraz czuwała nad życiem miasta. Zdarzały się wśród rajców nadużycia finansowe przy gospodarowaniu groszem publicznym, a także konflikty z wójtem. Z kolei ława zajmowała się wymiarem sprawiedliwości zarówno w sprawach karnych, jak i cywilnych, czynnościami procesowymi, uczestniczyła w wycenie nieruchomości, w posiedzeniach rady, uchwalała podatki, a w XVIII wieku brała udział w ich zbieraniu. W domu wójta przechowywano m.in. wzorce obowiązujących miar i wag. Zdarzało się, że obydwa organy władzy miejskiej - rada i ława, wymierzając sprawiedliwość w sprawach karnych i cywilnych, występowały jak sąd łączny, a od jego wyroku instancją odwoławczą był Trybunał Zamojski. W końcowej części wykładu prelegent zaprezentował kilka spraw spośród wielu rozpatrywanych przez tomaszowską władzę w XVII i XVIII wieku, które wzbudziły zainteresowanie słuchaczy UTW. Taką sprawą było np. ścięcie przez kata sprowadzonego z Bełza kobiety oskarżonej o dzieciobójstwo i jak widać z tego przykładu miasto miało "prawo miecza". Tomaszowski sąd skazał także na spalenie niejakiego Iwana - podpalacza stodół ze zbiorami w mieście, czy też ukaranie powieszeniem niepoprawnego złodzieja, który sprofanował obraz i uwodził dziewczęta. Ten jednak urwał się z postronka podczas egzekucji, po czym kradł dalej. Sądzony był także tomaszowski bakałarz z miejscowej szkółki parafialnej, któremu udało się zbiec, jak i Żydzi oskarżeni o mord rytualny oraz kilkunastolatek - zabójca młodszego kolegi. Na zakończenie wykładu prelegent zachęcił słuchaczy UTW do zapoznania się z treścią monografii miasta, która szczegółowo traktuje i przybliża wiele innych faktów z 390-letniej historii Tomaszowa. W części organizacyjnej spotkania przekazano informacje o tematyce najbliższego posiedzenia oraz złożono gratulacje dla chóru "Camerata" z okazji sukcesu uzyskanego podczas XII Przeglądu Twórczości Artystycznej Seniorów w Dęblinie.
wed
Fot.: Zbigniew Skawiński
