Epoka światła i rozumu
O tym mówiła Urszula Kędra podczas spotkania ze słuchaczami UTW w dniu 3 marca. Mówiła o oświeceniu, czyli o przemianach w kulturze europejskiej z końca XVII w. i trwających przez cały wiek XVII.
Przemiany te zrodziły się w Holandii, ale dały znać o sobie głównie we Francji i Anglii. Twórcy i krzewiciele idei oświeceniowych przekonywali, że rozum ludzki potrafi oświetlić drogę do poznania prawdy. Był to racjonalizm do poznania prawdy zapoczątkowany przez Kartezjusza. Dużą rolę w doszukiwaniu się prawdy przypisano zmysłom i doświadczeniu, co dało początek empiryzmowi, a jego twórcą był angielski myśliciel Franciszek Bacon. Wybitnym przedstawicielem oświecenia był John Locke, angielski filozof, polityk, pedagog, który twierdził, że teoria musi być potwierdzona przez praktykę. To on dowodził, że człowiek rodzi się jako niezapisana karta (tabula rasa), a wiedzę można posiąść tylko przez doświadczenia zmysłowe i refleksyjne. Był on przedstawicielem empiryzmu genetycznego i dał początek sensualizmowi. Obok wymienionych poglądów do głosu doszedł utylitaryzm głoszący, że działalność powinna być praktyczna, korzystna, dająca człowiekowi szczęście. Cenionym poglądem był też humanitaryzm i optymizm. Naukowcy, filozofowie, pisarze przekonywali, że władza nie pochodzi od Boga, że lud powinien ustanawiać prawa. W ten sposób pobudzono nowe siły społeczne.
W wyniku tych idei i haseł zaszły poważne zmiany społeczno - polityczne, gospodarcze i kulturalne. Wybuchła Wielka Rewolucja Francuska z hasłem: "Wolność, Równość i Braterstwo". Upadła monarchia i rodzi się system republikański, rozwija się gospodarka towarowo- pieniężna, powstają liczne manufaktury, do pracy wprzęgnięto maszynę parową. Ogromny postęp zanotowano w nauce i oświacie, kształceniem i wychowaniem objęto kobiety. Obok filozofii obfite owoce wydała literatura piękna, rozwinęła się prasa. Znakomitym osiągnięciem było wydanie "Encyklopedii, czyli słownika rozumowanych nauk, sztuk i rzemiosła". Głównym twórcą tego dzieła był Denis Diderot. Współtwórcą "Encyklopedii" był Wolter, francuski pisarz, filozof, encyklopedysta, a także Jakub Rousseau, również pisarz polityczny, filozof i pedagog. Rola rozumu, a więc racjonalizm, był w sprzeczności z wierzeniami religijnymi. Ponieważ Boga nie można udowodnić rozumem, opowiadano się za ateizmem albo deizmem, poglądem, że Bóg jest tylko stwórcą świata i nie ma wpływu na losy ludzi.
W okresie oświecenia na wielką skalę rozwinęła się literatura. Czerpała ona tematy z obserwacji przemian życiowych. We Francji pisali wymienieni już pisarze polityczni, a wymowne bajki tworzył La Fontaine. W Anglii powstawały znane powieści "Przypadki Robinsona Crusoe" Daniela Defoe i "Podróże Guliwera" Jonathana Swifta. W Niemczech tworzy Goethe, Schiller i inni.
Do Polski oświecenie dotarło późno, bo dopiero w drugiej połowie XVIII w. Przyczyną tego był upadek znaczenia Polski w Europie, zacofanie gospodarcze, niski poziom umysłowy społeczeństwa, nietolerancja religijna, brak reform itp. Taki stan był wynikiem panowania u nas Augusta II i Augusta III. Kraj znalazł się w anarchii, a w jego sprawy wewnętrzne coraz śmielej zaczęły mieszać się Prusy i Rosja. Wyłoniła się konieczność poprawy naszego życia politycznego, społecznego i umysłowego. Pojawili się ludzie dążący do reform: Stanisław Leszczyński, Stanisław Staszic, Stanisław Konarski, Józef i Andrzej Załuscy oraz inni. Szlachta jednak nie była przekonana do reform. Dopiero I rozbiór Polski w 1772 r. zmobilizował ją do pracy na rzecz uzdrowienia stosunków w kraju. Wiele dobrego stało się w Polsce za czasów panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego, ostatniego naszego króla. Był on mecenasem sztuki i literatury, a dwór królewski stał się ogniskiem kultury. Nastąpił rozwój szkolnictwa. Król powołał Szkołę Rycerską pod kierownictwem Adama Czartoryskiego. W 1773 r. sejm ustanowił Komisję Edukacji Narodowej. Do szkół mogły uczęszczać dziewczęta, zajęto się nauką i wychowaniem młodzieży chłopskiej i mieszczańskiej. Dzięki Towarzystwu do Ksiąg Elementarnych ukazały się podręczniki szkolne. Na tym odcinku zasłużyli się: Kołłątaj, Piramowicz, Kopczyński, Potocki i inni. Król organizował tzw. obiady czwartkowe, podczas których uczeni, literaci, artyści dyskutowali o polityce, filozofii, kulturze, czytali nowe dzieła autorów itp. Stałymi bywalcami byli m.in.: Krasicki, Naruszewicz, Potocki, Trembecki i Zabłocki. Dzięki temu rozwijała się literatura, teatr, życie kulturalne. Doniosłym wydarzeniem było uchwalenie Konstytucji 3 Maja w 1791 r., drugiej konstytucji na świecie.
Polskie oświecenie wydało bogaty plan w zakresie literatury, czasopiśmiennictwa, szkolnictwa. To tylko część pozytywnych zjawisk. Ale były to też czasy bardzo bolesne dla Polski: Targowica, klęska zrywu kościuszkowskiego, rozbiory Polski i utrata niepodległości.
Król Staś organizował obiady czwartkowe, a my studenci UTW, w drugiej części naszego spotkania, urządziliśmy sobie tłusty czwartek. Było mnóstwo pączków, dużo humoru, film o teściowych i w ogóle - było fajnie!
Marian Bury
Fot.:
Zbigniew Skawiński
